In deze blog kijk ik terug op de afgelopen vier jaar, met wat eerste conclusies, ervaringen en leemtes in kennis. Ik begin met een ijkpunt, met een omschrijving wat we willen en doen:

We onderzoeken en werken met methoden en technieken om in de boomgaarden en bossen op ons land de diversiteit van flora en fauna te vergroten, de natuurlijke vruchtbaarheid van de bodem te verrijken en meer en langer water in en op het land te houden.

Het opdoen en uitwisselen van kennis en ervaringen met anderen maakt ook dit werk verbindend en vervullend. ‘Onze’ vallei is een proeftuin en een lusthof; de sfeer is onderzoekend, ontspannen en gastvrij. 

De harde wind, overvloedige regen, droogte en hitte zijn soms meedogenloos. Tegelijk blijkt veel van wat leeft en groeit op het land, onszelf incluis, genoeg veerkracht te hebben om te herstellen en verder te ontwikkelen. 

Het doen of nalaten van ingrepen of handelingen die gevolgen hebben voor het geheel creëren nu de grootste verandering: zoals stoppen met ploegen, het inzaaien met graan en kruiden en het graven van keylines en swales. 

De rode draad is het planten van bomen en struiken. Het moeilijkste is niet het planten zelf, maar het succesvol begeleiden van de groei en ontwikkeling van de bomen. Door de extreme hitte, droogte, warme winters, late vorst en de vraat van zwijnen, herten en insecten leggen veel jonge bomen het loodje. We blijven zoeken naar de beste manier waarmee we nieuwe bomen, met focus op verschillende soorten eiken, hier tot volwassen bomen kunnen laten ontwikkelen.

Bodem

Een vruchtbare doorlaatbare bodem is voorwaarde voor groei en die kwaliteiten heeft de bodem nog lang niet overal. We onderscheiden vijf min of meer verschillende bodemtypen met verschillende kenmerken en mogelijkheden.

1. bosgrond – dat is de grond onder de Allepo dennen (Pino Halepensis) die op de steilere hellingen en bovenop de heuvels groeien. Het is wat zurig, we hebben er bomen tussen geplant maar zonder veel succes. 

2. open grond in verwaarloosde boomgaarden – deze vind je op terrassen waar geen bomen meer groeien, de grond is dicht en zonder begroeiing. Vanaf 2019 gooien we hier zoveel mogelijk snoeihout ea op en ook hebben we kleine gleuven en dammetjes gegraven. Dennen, rozemarijn en ander struikachtigen ontwikkelen zich nu vanzelf. Op de “eikenveldjes” die door bomen zijn omringd slaat de jonge aanplant (veel eiken) goed aan. 

3. begroeide grond in verwaarloosde boomgaarden – deze grond is dicht begroeid met kruiden, grassen en een enkele struik, het is niet makkelijk te bewerken. Wel slaan de bomen hier redelijk goed aan. Hoger op de heuvels zijn de zwijnen meer actief en is een groot deel van de jonge bomen uitgegraven.

4. mastiek – vooral rozemarijn, hulsteik en andere kniehoge prikkelstruiken dicht op elkaar. Bijna niks werkt hier, nieuwe aanplant slaat niet aan, er zijn nauwelijks zaailingen, en ook mulchen en graven heeft geen effect. We zoeken nog naar een methode die werkt.

5. geploegde grond in boomgaarden – dit type beslaat het grootste deel, het was zonder enige begroeiing door het jarenlang diep ploegen en dicht walsen. Het stoppen met ploegen en inzaaien met graan, wikke en andere soorten heeft groot effect gehad. We zien meer wormen, mieren en andere insecten en een enkele mol en vogels vliegen af en aan om te eten. De mieren maken grote gangenstelsels, de mollen zijn maar kort actief.
   Op de terrassen waar kippenmest is uitgestrooid, groeien de gezaaide gerst, tarwe en haver erg goed. Tarwe wordt door mieren en vogels opgegeten, de granen ontkiemen sowieso niet opnieuw. Wikke ontkiemt wel opnieuw, slechts een keer, daarna nauwelijks meer. Wikke is net als luzerne een stikstofbinder, waardoor de vruchtbaarheid en het schimmelnetwerk van de bodem verbeteren. Wikke vormt in de herfst een dikke mulchlaag die moeilijk te maaien is.
   Van de voorjaarsgranen heeft alleen luzern/alfafa de hitte van de zomer doorstaan en zaait zichzelf ook weer uit. Boekweit, hennep, vlas, bonen, soedangras en japanse haver is wel wat opgekomen maar verdroogt in de zomer en verdwijnt dan. 
   Het graan, grassen en de kruiden maaien we in de herfst met een klepelmaaier. Het maaisel bedekt de grond, dat is goed voor vocht en voedselrijkdom. Daarom trekken we de grond niet open om opnieuw in te zaaien. Nu zijn het zaaien met zaad opgenomen in kleiballetjes of met de Afrikaanse prikzaaimachine de zaden in de grond duwen nieuwe en arbeidsintensieve opties, dus blijven we zoeken we naar verbeteringsmogelijkheden. 
   In het voorjaar zijn de verschillen tussen de vruchtbaarheid van de terrassen goed zichtbaar; het mooiste deel staat vol in bloei met o.a. wilde peen, koolzaad en grassen, andere delen groeien allee wikke, gemene pluimen en prikkende gele bloemen en bij sommige terrassen groeit er nauwelijks iets. Deze onbegroeide delen hebben we pleksgewijs wel opengetrokken met de cultivator en weer opnieuw ingezaaid met tarwe, gerst, haver, bonen, wikke en luzerne en kippenmest uitgestrooid.
   

Water

Afgelopen zomer heeft het 7 maanden nauwelijks geregend, pas medio november regende het in een keer zo’n 140 mm in 24 uur. Zowel die grote droogte als de stortbuien maakt het vasthouden van water in ieder denkbare vorm van grote en cruciale betekenis. Doordat we niet meer ploegen, mülchen, zaaien en planten wordt de bodem beter doorlatend, voedselrijker en is er meer schaduw, daardoor blijft meer water in het land en de beplantingen. Op korte termijn heeft echter het grondwerk het meeste effect gehad. De vele diepe en bredere swales, de lange smalle keylines en gronddammetjes die we hebben hebben het hele jaar rond maar vooral met regen zichtbaar effect. 

De diepere swales houden langer en meer water vast, zo’n 3 tot vier dagen na een regenbui. In de bredere swales spoelt fijne klei en de flauwe taluds zijn prettig voor padden en andere dieren, we zien veel sporen en horen de padden kwaken. De keylines zijn met de nieuwe ploeg makkelijk te maken en de grond rondom blijft lekker zompig ook na een paar dagen. 
Kleine gronddammetjes in het land en ook richels om de plantgaten zijn gunstig voor de jonge bomen en ook zie je veel spontane groei rond de dammen en geulen.

De vijf IBC tanks die in de droge perioden de jonge bomen irrigeren via waterslangen, die gaan goed, bijna alles is aangeslagen en ook door de zwijnen met rust gelaten. De 1000 liter tanks hebben we gemiddeld 3x per jaar opnieuw gevuld, mbv de tijdklok krijgen de boompjes 2x 200 ml per week. Dit kan, naar horen zeggen, beter door een grotere interval te kiezen waardoor de bomen dieper wortelen maar we hebben daar nog geen geschikte tijdschakelaar voor gevonden.

Plantwijzen

We hebben en blijven allerlei plantmethoden proberen. Ik benoem er hier zeven.

1. Groasiswaterbox; alleen 36 fruitbomen die in mei 2019 als eerste zijn geplant in de waterbox zijn dankzij de box echt succesvol gebleken. We hebben ook olijven, cypressen en een aantal lindes met en ook zonder box geplant en daar is geen groot verschil tussen. De boxen zijn winter ’20 en ‘21 hergebruikt, slechts enkele bomen lijken profijt te hebben van de box, tot aan deze zomer. Door de droogte van afgelopen maanden is het merendeel van de boxen door dorstige zwijnen uit de grond geworpen waardoor de bomen zijn afgebroken of verdroogd, slechts enkele hebben het overleefd. De zwijnen zijn slim en leren snel, waardoor we verwachten dat ze vanwege de dorst of balorigheid de boxen blijven omverwerpen. Dat is een onvoorzien nadeel en we zoeken nog naar een oplossing om de inbreuk van zwijnen te voorkomen, deze winter willen we de boxen opnieuw gebruiken.

2. bomenrijen met irrigatie; dat zijn de 5 IBC tanks, die via waterslangen de individuele bomen in droge perioden water geven, ongeveer 200 ml om de drie dagen. Dit werkt heel goed, de bomen groeien en ontwikkelen maar hebben vermoedelijk de komende jaren nog de irrigatie nodig.

3. Götsch stroken met en zonder irrigatie. Ernst Götsch is de grondlegger van de “Syntropic Farming”, zie ook blog 6 en 11. We hebben op vier plekken volgens deze methode bomen, struiken, planten en zaden geplant. Vanwege covid konden we voorjaar 2020 niet komen en heeft de exploderende wikke alle kleine planten overwoekerd en vooral bij de swales in de westhelling hebben de zwijnen en andere dieren gesmuld van de jonge aanplant en de compost.
   
   De overblijvende bomen hebben we in zomer 2020 van irrigatie voorzien en doen het nu goed, de bomen van ‘Rillen T16’ zijn sinds een paar maanden zonder irrigatie, de granaatappels hebben het vooral zwaar. Bij de ‘Rillen Oost’ hebben de ingezaaide kruiden zich ontwikkelt tot een dikke laag; dat is een goede biomassa voor de bodem en nieuwe kruiden. In deze dikke laag van stro, mest, mulch en afgestorven plantgoed komen de bloemen en kruiden op die we ooit hebben ingezaaid. En ook paddenstoelen en andere schimmels.

4. 50 x 50 cm plantgaten met mycorhyza, compost en kokers. ‘Methode Muts’: met de schop hebben we de plantgaten gegraven en voorzien van compost, de losse grond en compost blijkt zeer aantrekkelijk voor zwijnen, heel veel plantgaten zijn omgewoeld waardoor de boompjes zijn gestorven.  

5. kleine plantgaten met/zonder mycorhyza, compost en met/zonder kokers. Met de plantschop zijn deze makkelijk te maken (als de grond zacht is). Dit is vooralsnog de beste methode ook zonder irrigatie. Het is niet aantrekkelijk voor zwijnen en vooral bij de meer beschutte eikenveldjes leeft alles nog. Deze herfst hebben we de meeste bomen zo geplant waarbij we ook enkele gaten met een grondboor van 15 cm de grond diep hebben losgemaakt. De nieuwe bomen gaan we waarschijnlijk ook zo planten.

6. eikels in kokers, plastic potten, blik – in de herfst verzamelen we eikels van vooral steeneiken in de buurt. Vlak bij het huis hebben we ze beschermd door plastic flessen, potten, blikken, karton en kokers in de grond gestoken, en ook een aantal zonder bescherming. De beschermde eikels slaan goed aan, er komen jonge eikjes op.
   
7. eikels voorkweken in plantbakken – zo’n duizend eikels en wat andere soorten staan nu in Miraflores in plantvakken op kweek. De eersten komen al boven de grond, en met een beetje geluk planten we deze winter 2023 uit.

Assortiment en ervaringen

In mei 2019 hebben we op de bonnefooi bomen gezocht en die gevonden bij Vivero Arnal in Cariñena; fruitbomen, olijven en cypressen, goed plantmateriaal en alles oké. In Alcañiz vonden we een Paulownia kweker, we hebben er zo’n 40 geplant, ze zijn allen dood – het zachte blad laat zien dat ze veel water nodig hebben en gevoelig zijn, dus was een beetje onnozele actie.
In winter 2019 hebben we online bomen besteld bij Soy de Campo in Granada en wederom bij Vivero Arnal. Soy de Campo verkoopt ook veel landbouwproducten en materialen van derden door. Communicatie en verzending ea is prima gegaan, heel vriendelijke mensen en goed plantmateriaal. Bij Soy hebben we ook winter 2020 bomen besteld en wat grotere duurdere bomen bij Plantfor in Frankrijk, beide online. Slechts enkele bomen van Plantfor hebben het gered.
In winter 2021 en 2022 hebben we bomen besteld bij Proyecto Forestal Iberico in Villamalea, het eerste jaar online en het tweede jaar hebben we ze zelf opgehaald en aldaar een uitgebreide rondleiding over de boomgaarden en kwekerij gekregen. Geweldige mensen en een prachtig stuk land.
Ook kopen we bomen bij de tuincentra in Alcañiz en Caspe, vooral de ‘naakte wortels’ uit Caspe doen het goed.

Hieronder heb ik alle bomen en struiken die we hebben geplant, ik denk zo’n dikke 3000 in totaal, onderverdeeld in soort en kort door de bocht ook in goed, minder, niet en nog onbekend en daar bedoel ik of ze zich staande houden en ook nog enigszins ontwikkelen.

1. struiken / kleine bomen

• goed: Acer monspessulanum – franse esdoorn, Arbutus enedo – aardbeiboom, Celtis austalis – netelboom, koelreuteria paniculata – blazenboom, Pistacia lenticus – mastiekboom, Pistacia terebinthus – terpetijnboom, Spartium junceum – spaanse brem, Rhus typhina – fluweelboom, Wisteria – blauwe regen

• minder; Albizia julibrissin – perzische slaapboom, Lagerstroemia – indische sering, 

• niet; Retama blanco – witte bezem/brem (waarschijnlijk is de brem die het wel goed doet de Spartium junceum – spaanse brem), jacaranda mimosiflora, 

• nog onbekend: Rosa Canina – hondsroos, Crateagus monogyna – meidoorn, Rhus Coriaria – sumak, Ziziphus jujuba – chinese dadelboom

2. eiken

• goed: Quercus faginea – galeik, Quercus ilex x ballota – steeneik, Quercus cerrioides, Quercus pyranaica – pyreneese eik,

• minder: Quercus suber – kurkeik

• niet: Quercus cerris – moseik 

3. parkbomen 

• goed: Ostrya carpinifolia – hopbeuk, Eucalyptus camaldudensis, Melia azedarach – china berry, indische sering, kralenboom, Cerationia siliqua – johannesbroodboom/ carobe, Brachychiton – flessenboom, 

• minder: Tilia platyphyllos – zomerlinde (na 3 jaar, eerste 2 jaar oké, mogelijk ws de lange droge periode in 2022 te veel), Castanea Sativa – tamme kastanje,  Liquidambar Stryraciflua – amberboom, 

• niet: Platanus acerifolia – plataan, Parrotia persica – perzisch ijzerhout, Catalpa – Trompetboom, 

4. fruitbomen 

• goed: Pistachio – pistache, Melecoton – perzik,, Paraquayo, wilde perzik, Morus alba en nigra – moerbei, Olea europaea – wilde olijf, Prunis dulcis – amandel, Punica granatum – granaatappel,

• minder; Cerezo – kers, Albericoque – abrikoos, Juglans regia – walnoot, Peral – peer, Caqui – kaki, Malus mahaleb – weichselkers, 

• slecht: Coryllus avellana – hazelaar, Ficus carica – vijg, Nispero – japanse wolmispel, Vitis – druif, Carya illonoinensis – pekannoot, citroen

5. groenblijvende bomen

• goed: Cedrus libani – libanon ceder,

• minder: Cupressus sempervirens / cypres , Pinus nigra subsp. salzmannii – zwarte of oostenrijkse den

• nog onbekend: Pinus Pinea – parasolden

6. vaste planten, kruiden, cacti 

• goed: Salie, lavendel latifolia, tijm, agave, vetplant v joost en jet, cacti van Wouter, saffraankrokus, 
• minder: … 
• niet; artisjok, Capparis Spinosa – kappertjesplant, Myrtus communcis – myrte, Agapanthus, Aloe vera, origanum, 

Stilte

We zijn vaak dagen lang alleen en horen niets anders dan de vogels en de wind. Op die dagen volgen we een eenvoudig patroon; tussen wakker worden en slapen wisselen eten, werken op het land, wat rusten en praten in een rustig ritme elkaar af, dat is eigenlijk alles wat we doen. De informatie stroom, de vele verleidingen en prikkels zoals ik die Nederland ken ontbreken hier. Door die verstilling ervaren we het landschap en de natuur ten volle, met al je zintuigen open. Het klinkt misschien wat naïef of zweverig, maar het gebied heeft een eigen identiteit waarmee we een nieuwe relatie zijn aangegaan, als een nieuwe vriend, die je gaandeweg beter doorziet, waardeert en ook wel wat mee schuurt. En wiens geschiedenis en toekomst miljoenen malen groter is dan die van ons, dus een heel evenwichtige vriendschap is het niet. 

We ontwikkelen steeds meer een intuïtie en vertrouwen die ik ook in vriendschappen herken, dat je aanvoelt zonder woorden wat er wel en niet mogelijk is, waar kansen of verlangens liggen, waar je moet handelen of juist niks moet doen. 

We zien in de vallei alleen landschap en vooral heel veel lucht. Lucht die groots en indrukwekkend is door de bijna dagelijkse parade van nieuwe wolkformaties die door de zon en de maan in een waanzinnig mooi kleurenpalet worden aangelicht. We wonen meer in de hemel dan op het land, lijkt het soms.  

Toekomst

Het kaartje hierboven geeft nog steeds structuur aan alle ingrepen die we doen; lange lijnen en orthogonale patronen in de boomgaarden en in los verband verdichten in de randen meer heuvel op. Met verbijzonderingen nabij de huizen. Deze ordenende structuur geeft rust en schoonheid.

We blijven planten de komende jaren. We weten nu steeds beter welke soorten het goed doen en blijven tegelijk experimenteren; vooral inheemse soorten en meer bijzondere nabij de huizen.
Ook zijn er nog vele mogelijkheden voor keylines en swales, die we zeker gaan maken.
We hebben meer aandacht en tijd voor de olijven, het oogsten ervan en ook nieuwe aanplant.
Vele anderen landeigenaren hebben we leren kennen met wie we ervaringen en kennis uitwisselen, we willen dit jaar meer bosbouwprojecten bezoeken en serieus opleidingen doen.

Afgelopen vier jaar zijn de zomers steeds heter en droger, afgelopen zomer was het bijvoorbeeld vijf keer boven de 40 graden warm en was er ruim zeven maanden zonder regen. Niks nieuws, geen onbekend gegeven en ook niet alleen hier in Spanje. In ons gebied zijn vele oogsten mislukt. Korte hevige regenval heeft ook bij anderen veel land, wegen en bomen weggeslagen en weggespoeld.
Voor die waterstroom weten we oplossingen maar voor die droogte en hitte niet. Toch kunnen we niet anders dan geloven dat we hier ooit goede bomen van de grond krijgen en de kwaliteit van de bodem en biodiversiteit verrijken. Optimisme, veerkracht en vindingrijkheid past ons het best, en ook wat relativering – het is bijna altijd fijn werken en goed toeven in de relatief kleine vallei, familie en vrienden komen er graag, we beleven er veel voldoening en geluk en om een buurman te citeren: “Ah es un hobby, ahora lo entiendo todo”.

Dit is mijn laatste blog in deze vorm, hoe de 24e eruit komt te zien, dat weet ik nog niet, dat komt vanzelf. Ik weet dankzij de Spanjaarden, dat er altijd een volgende stap zich aandient, ook zonder planning of vooropgesteld doel.